7 Mayıs 2010 Cuma

Sözcük Türleri 2 (Ders Notu)

ÜNLEMLER
A.Asıl ünlemler:
Ey,hey, haydi, vah, eyvah, of, ah...
1.Asıl ünlemler kullanıldıkları cümleleri ünlem değerine ulaştırırlar.
*Dalgalan sen de şafaklar gibi ey nazlı hilal!
*Haydi yiğidim uğurlar ola!
2.Asıl ünlemler, ek aldıkları zaman isimleşirler, ünlem değerini yitirirler.
*Oflamayı puflamayı bırakmalıyız.
*Ahı gitmiş vahı kalmış bir adamdı.
B.Cümlede ünlem değeri kazananlar:
*Güzel! Çok beğendim! (beğenme)
* Cemal Ağa! Cemal Ağa! (seslenme)
*Çin’in tatlı hediyelerine kanarsan bir gün öleceksin. (uyarma)
FİİLLER (EYLEMLER)
FİLLERDE ZAMAN
Haber (Bildirme) Kipleri:
-acak/-ecek, -yor, -mış/miş, -dı/-di, -r
Dilek Kipleri:
-se/sa, -e/-a, -malı/-meli (emir kipinin eki yok)
*Geniş zaman eki olan –r ’nin karıştırılmaması gereken kullanımlar:
1.Güneş her gün doğudan doğar. (Geniş zaman)
2.Yine treni kaçırdık. (kaç-ır-, F.F.Y.E –Yapım eki)
3.Gün erken karardı. (kara-r-, İ.F.Y.E – Yapım eki)
4.koşar adım (sıfatfiil-sıfat tamlaması)
5.Gelirimiz, giderimizi dengelemiyor. (gelir ve gider: isim/ad)
*Gelecek zaman ekine de dikkat edelim.
1.Gelecek de bir gün gelecek. (1. gelecek isim, ikincisi fiilin gelecek zaman çekimi)
2. silecek, yakacak, giyecek, içecek gibi sözcüklerin isim yaptığı da görülür.
3.adam olacak çocuk, eli öpülecek kadınlar örneklerinde ise sıfat yaptığı görülür.
*İsim ve sıfat yapan ekler yapım eki olurlar.*Miş ekinin farklı kullanımları:
1. Bu genç, üniversitede okumuş. (Geçmiş zaman çekimi)
2.Ne de olsa okumuş çocuk. (sıfat yapar)
FİİLLERDE ZAMAN KAYMASI
Fiillerde zaman kaymasını bulabilmek için cümlede geçen zaman zarfları ile fiillerin zamanına bakılmalıdır.
uYarın, Ankara’ya gidiyorum. (gideceğim)
uHer sabah spor yapıyorum. (yaparım)
uBeş yıl önce dayım yanına uğruyor. (uğramış)
uŞu gelen kardeşin olacak. (olmalı)
uYarın hiçbir yere gitmem. (gitmeyeceğim)
FİİLLERDE BİRLEŞİK ZAMAN
*Yalnızlık onun da yüreğine vururdu. (geniş zamanın hikayesi)
*Kimsenin yanına sığınamazdı. (geniş zamanın olumsuzluğunun hikayesi)
*Tan yeli estikçe sessiz ağlarmış. (geniş zamanın rivayeti)
*Bilmiyorsan öğretmene bir daha sor. (şimdiki zamanın şartı)
DİKKAT!
*Fiil köklerinde bulunan r sesine dikkat et!
Otur-du (basit zaman), getir-miş (basit zaman), çağır-dı (basit zaman), bağır-dı (basit zaman)
*Fiilden fiil yapan r ekine dikkat et!
Kaç-ır-dı (basit zaman),
Kaç-ır-ır-dı (geniş zamanın hikayesi)
*İsimden fiil yapan r ekine dikkat et!
Deli-r-miş (basit zaman)
Deli-r-ir-miş (geniş zamanın rivayeti)
FİİL ÇATILARI
1.Nesnelerine göre:
a. Geçişli Fiil (nesne alır)
b. Geçişsiz Fiil (nesne almaz)
*Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.
(onu) fark edemezsiniz (geçişli fiil)
*Tüfek sesinden sonra ağaçtaki kuşlar uçtu.
(onu) uçtu (geçişsiz fiil)
c. Oldurgan Fiil (geçişsiz (+) (-r/-t/-dır)(+)geçişli
d.Ettirgen Fiil (geçişli (+) (-r/-t/-dır) (+) geçişli
*Başarılı oyunuyla seyircileri ağla-t-tı.
(onu) ağladı â geçişsiz fiil
(onu) ağla-t-tı â oldurgan çatı
*Sınavdan sonra babasına araba al-dır-dı.
(onu) aldı â geçişli fiil
(onu) al-dır-dı â ettirgen fiil
*Bayramda çocuklarını sevin-dir-di.
(onu) sevindi Æ geçişsiz fiil
(onu) sevin-dir-diÆoldurgan çatı
*Okul müdürü, öğrencileri çağır-t-tı.
(onu) çağırdı Æ geçişli fiil
(onu) çağır-t-tı Æ ettigen fiil
2.Öznelerine göre:
a.Etken Fiil:Çatı eki almaz.
“Geldim, gördüm, yendim.” (üçü de etken)
At, sahibine göre kişner. (etken)
b.Edilgen çatı (-l/-n): Öznesi yok.
Cam kır-ıl-dı. (edilgen/geçişli)
Bu verilerden bu sonuçlara ulaş-ıl-amaz. (edilgen/geçişsiz)
*Edilgen çatılı cümlelerde nesneye “sözde özne” de denir.
Hırsız yakala-n-dı. (hırsız: nesne (+) sözde özne)
*Edilgen çatılı cümleler, öznelerini zarf tümlecinin içerisine gizleyerek alabilirler.
Devletin yaptığı çalışmalar sonucu orman köylülerine yardım eli uza-n-dı.
Devlet öznesi, zarf tümlecinin içinde yer almış.
Sorular, öğretmen tarafından çözüldü.
Öğretmen öznesi zarf tümlecinin içinde yer almış.
c.Dönüşlü Çatı (-l/-n) Öznesi var.
Fatma, davete gitmeden önce süsle-n-di.(Fatma:özne)
*Fatma, hem işi yapar, hem de yaptığı işten etkilenir.
*Kendi zamiri, cümlede nesne olarak kullanılırsa çatı ekine bakılmaksızın anlamca dönüşlülük sağlanır.
Politikacılar, en çok kendilerini överler. (anlamca dönüşlü)
Politikacılar, en çok kendilerine güvenirler. (anlamca dönüşlülük yok.)
d. İşteş Çatı (-ş): Birlikte yapma ve karşılıklı yapma anlamı verir.
Gül-üş-, ağla-ş-, koş-uş- (birlikte yapma)
Gör-üş-, selamla-ş-, mektupla-ş- (karşılıklı yapma)
*Kendiliğinden işteş olan fiiller de vardır: güreş-, savaş-, barış-
*Cümlede beraberce, birlikte, karşılıklı gibi sözcükler varsa çatı ekine bakılmaksızın anlamca işteşlik sağlanmış olur.
Bu tatile dayımla birlikte çıkacağız. (anlamca işteş)
BİRLEŞİK FİİLLER
a.Bir isim ve bir yardımcı eylemle yapılanlar:
*Etmek, eylemek, olmak, olunmak gibi yardımcı eylemler, isimlerle yan yana gelirler ve herhangi bir ses olayı olmamışsa ayrı yazılırlar.
Arz etmek, terk etmek, sevk etmek, mutlu olmak
*Ünsüz ikizleşmesi veya ünsüz düşmesi olursa bitişik yazılırlar.
Hissetmek, zannetmek, halletmek, affetmek (ünsüz ikizleşmesi var)
Şükretmek, sabretmek, kaybolmak (ünlü düşmesi var)
b.Kalıplaşmış Birleşmiş Eylemler:
öngörmek, başvurmak, varsaymak, vazgeçmek, varolmak
c.Kurallı Birleşik Eylemler:
1.Tezlik Fiili: alıvermek, gelivermek, duyuvermek
2.Yeterlilik Fiili: taşıyabilmek, çözebilmek
*Yeterlilik fiili cümleye olasılık anlamı da katabilir.
Toplantı uzadığı için geç kalmış olabilir. (olasılık)
3.Süreklilik Fiili:bakakalmak, konuşadurmak, anlatılagelmek
4.Yaklaşma Fiili: öleyazmak, düşeyazmak
d.Anlamca Kaymış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller:
O her zaman burnu havalarda dolaşırdı.
Babasının söylediği sözler kulağına küpe oldu.
EKFİİL (EKEYLEM – İ FİİLİ)
a.Ekfiilin asıl görevi, isimlerin cümle içerisinde yüklem görevi görmelerini sağlamaktır. Ekfiil isimleri yüklem yaparken onlara zaman ekleri aldırır. İsimler sadece 4 tane zamanın ekini alabilirler.
Sen, rüyalarım kadar sade, güzeldin. (güzel i-di-n)
O zamanlar Oğuz Han hükümdarmış. (i-miş)
Yalnızsam, yalnızlık benim kaderimdir. (yalnız i-se-m)
Ben bir Türküm, dinim, cinsim uludur. (Geniş zaman)
*Bir isim, herhangi bir zaman eki almamışsa, geniş zaman olduğu kabul edilir.
EKFİİL GENİŞ ZAMAN ÇEKİMİ:Ben güzel-im, Sen güzel-sin, O güzel-(dir), Biz güzel-iz, Siz güzel-siniz,
Onlar güzel-(dir)ler
*Ekfiil 3. tekil şahıs eki –dır kullanılmayabilir.
Siyah saçlar topuklara kadar örgülü. (dür)
Düşmez yere, haşa, o bizim bayrağımız. (dır)
*Ekfiil, değil sözcüğü ile olumsuz yapılır.
Sen bir sonbahar değilsin, sonuncu bir baharsın.
Bu güler yüzlü adam ben değilim.
b.Ekfiil, fiillere gelerek fiillerin birleşik zaman eklerini almalarını sağlar.
Gel-ir-diâ gel-ir i-di, koş-u-yor-muşâkoşuyor i-miş
Sor-malı-y-saâsormalı i-se, al-acak-saâal-acak i-se
*Bu fiilleri i ile yazmak yazım hatası olmaz. Fakat, bitişik yazmak daha uygundur.
UYARI: İsimlere gelen ekfiilin geniş zaman 3. tekil kişi eki olan –dır, fiillere gelmişse cümleye “kesinlik” ya da “olasılık” anlamı katmak içindir.
Arkadaşlar, toplantımız burada sona ermiştir. (kesinlik)
Geç kaldığına göre toplantı uzamıştır. (olasılık)
FİİLİMSİLER (EYLEMSİLER)
A.İSİMFİİLLER (ADEYLEMLER) –mek/-mak, -me/-ma, -ış/-iş
Çalışmanın faydasını gören Ali’nin gülüşünü görmek güzeldi.
Sabahları bir süre yürümek sağlığa yararlıdır.
UYARI: Nesne adı yapanlar fiilimsi değil, isim kabul edilir. (çakmak, ekmek, kazma, yazma “başörtüsü”, dolma, dondurma, alışveriş, haşlama, yağlama vs.)
B.SIFATFİİLLER (ORTAÇLAR)
(-AN /-ASI -MEZ/-AR -DİK/-ECEK/-MİŞ)
Şu kopan fırtına Türk Ordusudur ya Rabbi!
Öpülesi eller, görülmez kaza, koşar adım, tanıdık kimse, gelecek zaman, okunmuş kitap
· Bu eklerin hepsi yapım ekidir: ancak bunlardan bazılarının zaman eki olarak kullanıldığında çekim olduğuna dikkat edilmelidir.
· Sıfatfiilller, sıfat görevi görmedikleri zaman adlaşırlar.
Gelen, gideni aratır.
C.ZARFFİİLLER (ULAÇLAR)
Türkçede bağlaçfiil (bağfiil) görevi gören ek –ıp/-ip ekidir ve o da zarffiillere dahil edilir.
Hani o bırakıp giderken seni (-ıp/-ip ve –ken)
Gülünce gözlerinin içi gülüyor. (-ınca/-ince)
Şu yalan dünyaya geldim geleli (-alı/-eli)
Ve bir zaman bakacaksın semaya ağlayarak (-arak/-erek)
Durmadan yürüyorduk. (-madan/-meden)
Düşünmeksizin konuşuyorduk.(-maksızın/-meksizin)
Ağladıkça açılırsın. (-dıkça/-dikçe)
Her denemesini konuşurcasına yazmış.(-casına/-cesine)
· Zarffiil eklerinin bir çoğu birleşik eklerden oluşur. –maksızın/-meksizin, -madan/-meden, -dıkça/-dikçe, -casına/-cesine gibi.
· İki kez yazılarak elde edilen zarffiller de vardır. (-a....-a, -e.....-e)
Koşa koşa okula gelmiştik.
Güle güle oturun yeni evinizde.
· Eylemsiler birleşik cümle yaparlar ve kullanıldıkları cümlelerde yan cümlecik meydana getirirler.
· Söz verince tutmak gerekir.
Zarffiil/yan cümle
Söz verince tutmak gerekir.
Adeylem/yancümle

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder